Thành phố Hạ Long và những mảng vỡ trong cấu trúc quy hoạch.

  PGS.TS. KTS. Phạm Hùng Cường, ĐHXD

     Đã qua hơn 25 năm đất nước Đổi mới, thành phố Hạ Long từ một thị xã Hòn Gai nhỏ bé đã trở thành một đô thị loại III có tiếng tăm với Vịnh Hạ Long -di sản thiên nhiên thế giới, là điểm đến yêu thích, ngưỡng mộ của nhiều du khách quốc tế.

     Trong khi giá trị thiên nhiên được tôn vinh thì thật đáng tiếc sự phát triển của đô thị Hạ Long vẫn chưa tương xứng với vai trò của nó. Đứng bên bờ vịnh Hạ Long xinh đẹp, đô thị Hạ Long mới chỉ như bức tranh dệt dang dở, nhiều lỗi. Có rất nhiều điều để nói, để nuối tiếc về thành phố này, nhưng nổi bật hơn cả đó là qua một thời gian dài phát triển, quy hoạch thành phố vẫn là những mảng ghép rời rạc vỡ vụn trong cấu trúc mà thực sự sẽ là những bài toán khó cho sự phát triển trong tương lai.

     Đô thị kéo quá dài

     Đô thị được định hướng phát triển kéo dài đáng lo ngại, trải dài bám theo bờ biến tới gần 35km. Với quy mô một đô thị loại III, khoảng 270.000 dân theo quy hoạch, chỉ là quy mô trung bình nhỏ, đây sẽ thực sự là bất lợi bởi khả năng liên kết yếu trong cấu trúc đô thị. Có thể đây cũng là một “kỷ lục” khác của Hạ Long, trở thành một thành phố loại III có chiều dài kỷ lục ở Việt Nam. Vượt qua Việt Trì vốn trước đây là thành phố kéo dài khoảng 15km với những tuyến phố chạy suốt đô thị.

     Trên tuyến chiều dài 35km ấy, chiều rộng của phần xây dựng đô thị khá mỏng và bị phân cách, có phần chỉ khoảng 200m, phần khác bị ngăn cách bởi địa hình đồi núi. Sự bất lợi của đô thị kéo quá dài có hệ quả tất yếu là hệ thống trung tâm bị xé lẻ, phân tán, khoảng cách của người dân đến trung tâm xa, hạ tầng bị kéo dài không kinh tế và tất yếu phải tính đến hệ thống giao thông cộng cộng kết nối nếu không muốn giao thông ô tô cá nhân phát triển.

     Với đặc điểm này các nhà quy hoạch giai đoạn trước đã có ý đồ dịch chuyển trung tâm đô thị về phía khu vực lấn biển Cột 3 (km3) và nó đã tạo ra một hệ thống trung tâm bị phân tán, vỡ vụn do các công trình cộng cộng cũng bị kéo dài theo tuyến. Các công trình công cộng phân bố kéo dài từ UBND thành phố Hạ Long đến Cột 5, Cột 8, đến UBND tỉnh, chiều dài khoảng 15 km với các công trình thương mại, dich vụ, hành chính đan xen nhà ở. Ngoài chợ Hạ Long còn giữ nguyên vị trí, khó có thể xác định rõ đâu là trung tâm của đô thị. Sự có mặt đơn lẻ của Đài phát thanh truyền hình tỉnh, một số Sở, ban ngành tại Cột 3 cho một cảm nhận về sự lạc điệu của một khu vực trung tâm dang dở đặt bên cạnh quốc lộ 18 với những hàng rào ngăn cách.

     Cầu Bãi Cháy làm đảo lộn lối vào đô thị, làm thay đổi cấu trúc quy hoạch

     Sự hình thành của cầu Bãi Cháy tạo được liên kết đô thị giữa 2 bờ vịnh Cửa Lục, về mặt giao thông đây là một công trình đáng tự hào của thành phố với những kỷ lục trong xây dựng, có tính thẩm mỹ cao. Nhưng đối với công tác quy hoạch đây lại là một trong những nguyên nhân chính làm đảo lộn và phá vỡ cấu trúc đô thị.

     Trung tâm cũ của thành phố vốn được tiếp cận từ bến phà Bãi Cháy, qua thư viện thị xã, sân vận động, nhà văn hóa, đến chợ Hạ Long 1 và các tuyến phố thương mại. Tuy nhiên khi cầu Bãi Cháy hình thành, điểm tiếp cận phía Hòn Gai lại ở Loong Tòng, cách Bãi Cháy khoảng 4km về phía Bắc. Kết quả là khi tuyến phà Bãi Cháy ngừng hoạt động, khu trung tâm có tính lịch sử của đô thị đã trở thành một góc chết, còn điểm chân cầu tiếp cận thành phố hiện nay lại không được quy hoạch tương xứng cho vai trò đầu mối tiếp cận của đô thị. Khu vực Loong Toòng đang trở thành đầu nút giao thông chật chội do Chợ Hạ Long 2 ngay cạnh chân cầu, nhiều công trình chức năng thương mại đang tự phát hình thành, khu dân cư phố Giếng Đồn cạnh đó cũng đang trở thành khu vực dịch vụ ẩm thực sầm uất.

     Cầu Bãi Cháy hình thành đã làm tốt vai trò của cây cầu trên đường quốc lộ 18, nhưng không đạt yêu cầu với vai trò là cầu kết nối giữa hai phần của đô thị. Các tuyến cầu dẫn bất hợp lý, kể cả từ phía Hòn Gai xuống Bãi Cháy và từ phía Bãi Cháy dẫn xuống khu vực sân vận động Hòn Gai cũ. Đường hẹp, dốc quanh co không tương xứng với vai trò là đường trên trục giao thông chính đô thị. Thực tế là người dân cảm nhận sự cách biệt giữa hai bờ vịnh nhiều hơn so với thời kỳ còn sử dụng tuyến đường ven biển và phà Bãi Cháy là giao thông chính của đô thị.

     Bỏ qua các cơ hội để có được vị trí trung tâm tốt

     Điều đáng tiếc nữa là thành phố đã có cơ hội mở rộng trung tâm cũ để có được quy mô cần thiết bởi đã di chuyển được 2 kho than có diện tích hàng chục ha, ngay cạnh trung tâm cũ. Vậy mà nó trở thành khu vực nhà chia lô chứ không được quy hoạch để mở rộng cho khu vực trung tâm.

     Khu vực lấn biển Cột 3 cũng là cơ hội hiếm có để tạo được một trung tâm đô thị ven biển (nếu đã xác định không giữ trung tâm cũ). Nhưng thực tế những công trình công cộng mới ở đây cũng không có vị trí tương xứng, không gian không đủ cho một trung tâm mới. Vị trí giáp biển rất đẹp này (con đường đẹp nhất của Hạ Long hiện nay) đã dành cho các ngôi nhà biệt thự, hiện nay các tòa nhà biệt thự này đang đồng loạt được các chủ nhân cải tạo thành các nhà hàng để phục vụ nhu cầu của dân cư và khách du lịch.

     Phát triển mới không có những phân vùng cảnh quan, đặc trưng cảnh quan rõ rệt

     Do phát triển trải dài, thành phố Hạ Long cũng đã mất đi các đặc trưng cảnh quan vốn trước đây. Khi còn là thị xã Hòn Gai, đô thị có sự phân vùng chức năng và cảnh quan rõ rệt: Khu vực Bãi Cháy phát triển du lịch có nhiều đồi núi, cảnh quan tự nhiên, khu vực đô thị trung tâm Hòn Gai sầm uất và khu vực Cọc 5, Cọc 8 khá yên tĩnh với các công trình hành chính của tỉnh Quảng Ninh. Hiện nay sự phân vùng bị xóa nhòa, thiên nhiên bị biến đổi theo hướng tiêu cực.

     Khu vực Bãi Cháy hiện nay đã có nhiều nhà dân xây dựng bên cạnh những khách sạn 3-5 sao làm giảm đi giá trị của khu du lịch, từ chỗ lẽ ra là những khu du lịch cao cấp, nó đã được bình dân hóa đi bởi sự phát triển lộn xộn của nhà nghỉ 3,4 tầng kiểu nhà ống, nhà ở, nhà hàng và các dự án đô thị dang dở khác. Những khoảng xanh rì của đồi núi trước đây đã mất đi, thay vào là vô số khách sạn nhà nghỉ mọc lên không có bất cứ một ý đồ kiến trúc cảnh quan tổng thể nào. Có thê nói khu lưu trú ven bờ Bãi Cháy, nơi xuất phát các tua thăm vịnh hoàn toàn không xứng đáng với giá trị khu vực vịnh Hạ Long. Thật khó có thể tin tưởng vào khả năng quản lý tốt di sản nếu như nhìn vào những gì đang diễn ra ven bờ vịnh.

     Với khu vực Bãi Cháy, có thể nói giai đoạn vừa qua đã “hoàn thành” công việc: Nhà ở hóa khu du lịch, bình dân hóa khu du lịch cao cấp.

     Khu vực đô thị mới Cao Xanh, Hà Khánh là một trong những khu vực dân cư mới phát triển khá tập trung, hạ tầng đồng bộ nhìn ra vịnh Cửa Lục lại bị án ngữ bởi các đường dẫn xi măng của nhà máy Xi măng Hoành Bồ, nhìn về phía trong là các mỏ lộ thiên với cảnh quan đất đá bị bóc trơ trọi quen thuộc.

     Cũng giống như các đô thị khác, sự phát triển kiểu tự xây ở Hạ Long vẫn là phổ biến và đang dần bao phủ khắp các đồi núi với mật độ xây dựng ngày càng tăng. Những cảnh quan như đồi Nhà thờ đạo, đồi Bệnh viện không được giữ gìn, núi Bài Thơ vẫn chưa có các giải pháp để tôn vinh các giá trị cảnh quan và lịch sử.

     Cảnh quan các bãi triều, vùng ngập mặn đã hoàn toàn biến mất nhường chõ cho các dự án lấn biển. Một đô thị có núi, đôi, biển, đảo lẽ ra có thể phát triển theo hướng sinh thái đã nhanh chóng bị làm mất các hệ sinh thái phong phú vốn có. Tư duy hướng biển đơn giản chỉ là lấp đất ra biển mà quên đi các giá trị thực sự mà biển và hệ sinh thái ven biển có thể mang lại cho môi trường, cảnh quan đô thị.

     Sự tiếp cận với thiên nhiên của người dân Hạ Long là giảm sút so với trước đây, ngày nay khi đi trên cầu Bãi Cháy cao 50m so với mặt biển tuy có được tầm nhìn rộng hơn nhưng việc tiếp cận với thiên nhiên lại xa cách, kém đi rất nhiều so với việc đi trên các tuyến đường lộng gió ven biển dẫn ra bến phà, được ngắm nhìn nước biển xanh ngắt, thuyền bè tấp nập và những cơn sóng bạc đầu vỗ nhẹ vào bờ.

     Các giá trị lịch sử của Hạ Long cũng mất đi cùng với những biến đổi của cấu trúc.

     Người dân thành phố đều cảm nhận rõ sự thay đổi này, cả một trung tâm đô thị khi còn là thị xã Hòn Gai dù còn bé nhỏ nhưng được bố trí tập trung đầy đủ các chức năng, sống động ven bờ vịnh, nhiều dấu ấn lịch sử qua các cuộc kháng chiến chông  Pháp, Mỹ. Nhiều dấu ấn, địa danh khó có thể quên với người dân như chứng tích nhà tù, bến Đoan, lán Bè, lán Đạo (nơi ở của người công nhân mỏ từ thời Pháp thuộc), Cầu Cao, chân núi Bài Thơ ...vậy mà giờ đây vắng vẻ bởi trở thành một điểm cụt, đường ra bến phà trở thành đoạn phố chết. Nó gây một tâm lý hẫng hụt nuối tiếc đối với người dân đô thị, nhất là những người đã từng sinh ra và gắn bó với mảnh đất giàu tính truyền thống này. Có thể nói đây là những bài học rất sâu sắc với công tác quy hoạch. Những lý luận về sự kế thừa, tính thời gian trong Thiết kế đô thị, không gian quá khứ, hiện tại, tương lai cùng tồn tại trong đô thị tưởng như đã được biết đến  trong lý thuyêt quy hoạch, đã được nhắc đến nhiều trong các nghiên cứu về bảo tồn đô thị vậy mà ở đây đã bị bỏ qua một cách phũ phàng khi lập quy hoạch hoặc chỉ là những lời lẽ đẹp trong các bản thuyết minh.

     Mâu thuẫn giữa phát triển du lịch và công nghiệp vẫn nặng nề

     Hiện nay tỷ trọng công nghiệp đạt khoảng 49%, tương đương với tỷ trọng kinh tế dịch vụ, du lịch. Với các tiềm năng về công nghiệp than, vật liệu xây dựng, cảng, những ngành đi theo như nhiệt điện, cơ khí, kho tàng và vận tải vẫn là nhân tố tạo thị quan trọng của đô thị.

     Mâu thuẫn với kinh tế du lịch, với sự phát triển bền vững của đô thị là các ngành kinh tế công nghiệp này vẫn tạo ra nguy cơ ô nhiễm môi trường lớn.

     Các khu mỏ than vẫn tiếp cận rất gần với dân cư, như khu vực Hà Lầm, Hà Tu. Khu vực Cầu Trắng với nhà máy sàng tuyển than, cảng than nhuộm đen toàn bộ dân cư xung quanh. Mặc dù thành phố đã có nỗ lực chuyển một số cảng than, kho than ra khỏi nội thị nhưng nguy cơ ô nhiễm do ngành kinh tế mới khác lại xuất hiện. Đó là nhà máy xi măng tại huyện Hoành Bồ mới xây dựng vươn dài hệ thống băng chuyền ra giữa vịnh Cửa Lục, án ngữ cảnh quan đẹp nhất của khu dân cư Cao Xanh – Hà Khánh. Các khu vực công nghiệp không được thiết lập các dải cây xanh cách ly cần thiết.

     Nói về môi trường, thành phố Hạ Long như một người mặt trước khá lịch sự, sạch sẽ nhưng sau lưng thì nhem nhuốc, đen đủi.

      Cần gắn kết lại cấu trúc đô thị

     Cần điều chỉnh lại sự phát triển của đô thị Hạ Long để có một cấu trúc hợp lý trước khi có những đợt phát triển ồ ạt mới. Trước hết là ngăn cản quá trình kéo dài đô thị và quan tâm đến việc tái lập lại khu trung tâm đô thị từ khu vực trung tâm đô thị cũ. Xét về vị trí, khu vực trung tâm của Hòn Gai cũ và khu vực Cột đồng hồ vẫn là vị trí tốt nhất cho trung tâm thành phố, là tụ điểm của các tuyến đường chính của đô thị, có một vị trí trung tâm về địa lý để đảm bảo bán kính phục vụ  tốt cho người dân.

     Bến phà Bãi Cháy cần sớm được khôi phục như một tuyến giao thông thứ hai liên kết hai bờ vịnh. Nghiên cứu giải pháp đường giao thông kết nối từ cầu Bãi Cháy xuống khu trung tâm cũ, góp phần làm sống lại không gian đô thị lịch sử cuả thành  phố.

     Xác định lại tương quan giữa các chức năng sản xuất với khu vực dân cư là rất quan trọng, đi kèm với phân dải cách ly để gìn giữ môi trường. Việc phân vùng cảnh quan phải được thiết lập. Các giá trị cảnh quan và giá trị lịch sử của thành phố phải được đánh giá lại và có các biên pháp bảo vệ, tôn tạo.

     Đã qua rồi sự phát triển ồ ạt theo chiều rộng cùng với những cơn sốt đất giả tạo. Thành phố Hạ Long cần đi vào chiều sâu với công tác quy hoạch chỉnh trang đô thị, từ chính khu vực trung tâm đô thị. Môi trường- cảnh quan đô thị là những bài toán cần có lời giải bởi đó là tiêu chí thiết yếu cho một đô thị sống tốt.

     Còn có rất nhiều điều để nói về thành phố Hạ Long, giàu tiềm năng nhưng cũng đầy mâu thuẫn. Sự rời rạc của cấu trúc đô thị cũng chỉ là bề nổi của những vấn đề về phát triển kinh tế, xã hội. Tạo nên sự gắn kết cấu trúc không gian cũng phải đi kèm giải quyết những mâu thuẫn giữa các ngành kinh tế, giữa phát triển ngắn hạn và dài hạn. Gắn kết cả các khía cạnh xã hội, làm giảm khoảng cách thu nhập giữa những tầng lớp người mới giàu với những người công nhân, phát huy truyền thống tự hào của người thợ mỏ để đầy lùi các tệ nạn xã hội ẩn chưa hiểm họa mọi nơi.

     Điều chỉnh quy hoạch chung Hạ Long giai đoạn tới sẽ là cơ hội để thành phố có thể khắc phục những nhược điểm, có sức mạnh đủ để thực hiện các mục tiêu phát triển bền vững, xây dựng đô thị có môi trường xanh, sạch, xứng tầm là đô thị của di sản vịnh Hạ Long, kỳ quan thế giới.